ŞİİRDE AHENK UNSURLARI
Şiirde Ölçü, Kafiye, Redif, Aliterasyon, Asonans, Tekrir,
Şiir Ritim ve Ahenk İlişkisi
Şiirin insanların kulağına hoş gelen bir tınısı vardır. Bu tını yani ses kelimeler arasındaki uyuma bağlıdır. Dilde bazı harf ve heceler arasındaki uyum çok zayıf iken bazılarındı bu uyum çok yoğundur. Şair söyleyeceği sözde anlam derinliği aradığı gibi hoş seda, söyleyiş güzelliği de arar. Bu güzelliği sağlayabilmek için işte harf ve heceleri doğal olarak kelimeleri özenle seçer. Örneğin dilde p, ç, t, k harfleri sert sessizler olarak bilinir. İçerisinde bu harflerin sıklıkla yer aldığı kelimeler ile yazılmış bir şiir kulağa hoş gelmeyecektir. Yine dilde yumuşak ünsüzler olarak bilinen, y, ş, s, n harflerinin kullanıldığı kelimeler ile yazılmış bir şiir kulağa hoş gelecektir. Eski edebiyatta şiirlerde bu ve benzeri ses güzelliklerini yakalamak için şairler farklı yollara başvurmuştur. Şiirlerde kullanılan tekrir, lebdeğmez gibi söz sanatlarının kullanılmasındaki maksat bu güzelliği sağlamak içindir.
Fecr-i Ati şairlerinden Ahmet Haşim şiirin ses(müzikalite) ve mana olarak iki temel unsurdan oluştuğunu ve yine şiirin manadan çok müziğe yakın bir sanat olduğunu belirtmiştir. Burada vurgulanan elbette bir şiirde ses ve ritimdir.
Şiiri diğer edebi türlerden ayıran önemli bir özellik şiirin belli bir ahenk ve ritim ile yazılıp okunmasıdır. Şair şiirde estetik kaygı ile ölçü, kafiye ve ritim unsurlarından yararlanır
Bir şiirde kelimeler, kelime gurupları arasındaki ses uyumu “ritim” olarak adlandırılır. Ritimsiz bir şiirin düz yazıdan bir farkı olmayacaktır. Şiirde ritim sağlamak amacı ile kafiye – rediften, hecelerin uzunluk – kısalık; açıklık – kapalılık durumlarından, ses tekrarlarından yararlanılır.
Şiir Ezberleme, Okuma
Şiir Ezberlemek Niçin Kolaydır?
Şiir okumanın ya da ezberlemenin insana birçok faydası vardır. Eski insanlar her türlü duygu birikimlerini şiirlerinde saklamıştır. Bir savaş, göç gibi toplumsal olaylar ve insanda bu olayların bıraktığı izler ya da baharın gelişi, aşk, ayrılık gibi farklı duygular insanlar arasında şiirler aracılığı ile yayılmıştır. Eski gelenekte her genç en az bir mani, türkü bilir ve yeri gelince okurdu. Şiir ezberlemek ve okumak önemli bir uğraş idi. Günümüzde bu gelenek unutuldu. Halbuki şiir ezberlemek ve okumak insanın toplumsal hayatta yer edinmesini, dil ve diksiyon becerisin artırmamızı sağlayan önemli bir uğraştır.
Şiir ezberlemek eş değer herhangi bir metni ezberlemekten çok daha kolaydır. Bir şiirde anlatılanları düz cümleler ile ifade edip yazıya döksek ve iki farklı kişiden, birisinden ölçülü ritimli olanı, diğerinden düz yazı olanı ezberlemesini istesek ritimli ve ahenkli metin diğerine göre çok daha kolay öğrenilecektir. Şiirin ezberlenmesini kolaylaştıran, akılda kalıcılığını artıran özelliği şiirlerin ahenkli, ölçülü ve kafiyeli olmasıdır.
Şiirde Ölçü Çeşitleri
Her şiir bir ölçü ile yazılır. Bir şiirin herhangi bir kural gözetilmeksizin yazılması yani serbest olması ölçüsüz olduğu anlamına gelmez. Edebiyatta bazı geleneklerde ortak bir sanat anlayışı olarak belli ölçüler kullanılmıştır. Örneğin divan edebiyatı geleneğimizde aruz ölçüsü tercih edilmiş şiirlerde diğer ölçüler kullanılmamıştır. Ya da halk edebiyatı geleneğinde hece ölçüsü veya yeni Türk şiirinde serbest ölçünün kullanılması şiirleri belli bir düzen ile yazıldığını gösterir.
Şiirde üç tür ölçü bulunur:
1- Hece ölçüsü: Bir şiirde mısralarda yer alan kelimelerin hece sayılarının tüm mısralarda eşit olmasına denir. Örneğin: 11’li hece,8’li hece vb.
2- Aruz ölçüsü: Divan şiirinde gazel, mesnevi, kaside gibi nazım biçimlerinde mısralarda yer alan kelimelerin açıklık – kapalılık; uzunluk – kısalık olarak uyumlu olması aruz olarak adlandırılır. Örneğin: sev-di-ğim-den kelimesi aruzda - . - - kapalı, açık, kapalı, kapalı olarak nitelenir. Ünsüz ile biten heceler kapalı, ünlü ile biten heceler açıktır. Bu kelime ile uyumlu bir kelimenin şiirde yer alması aruz kullanıldığını gösterir. Mesela: gel-me-sey-dim kelimesi önceki kelime ile aynı uyuma sahiptir.
3- Serbest ölçü: Bu ölçüde hiçbir kural yoktur.
Şiirde ölçü konuşanda ayrıntılı bilgi için tıklayınız…
Kafiye Çeşitleri, Şiirde Uyak
Edebiyatımızda şiirlerin belli bir ölçü ile yazılması gibi her şiir illaki bir uyum ile yazılmalıdır. Kelimeleri arasında uyum olmayan, birbiri ile aykırı, söyleyiş zorluğu olan kelimelerin kullanıldığı bir şiir elbette başarılı olamayacaktır. Bir şiirin her şeyden önce kulağa hoş gelmesi şiirler için ilk aranan özelliktir. Şairler belli dönemlerde kafiyenin şiir için gerekli olduğunu inkar etmişler kafiyesiz şiir yazmayı denemişlerdir. (Garip Akımı) fakat kafiyesiz gibi görünen birçok şiir ayrıntısı ile incelendiğinde kelimeler arasında sese dayalı ufakta olsa bir uyumun var olduğu görülür.
Şiirlerde kafiye çeşitleri şunlardır:
1- Yarın Kafiye: Farklı mısralarda kelime kök ve gövdelerindeki tek ses benzerliğine denir. Örnek: göller ile seller kelimelerinde l sesi yarım kafiyedir.
2- Tam Kafiye: Farklı mısralarda kelime kök ve gövdelerindeki en az iki ses benzerliğine denir. Örnek: yar ile diyar kelimelerinde – ar sesleri tam kafiyedir.
3- Zengin Kafiye: Farklı mısralarda kelime kök ve gövdelerindeki üç ve üzeri ses benzerliğine denir. Örnek: yazı ile kazı kelimelerinde –azı sesleri zengin kafiyedir.
4- Tunç Kafiye: Bir kelimenin tüm harflerinin diğer kelime ile uyumlu almasına tunç kafiye denir. Örnek: su ile arzusu kelimeleri farklı mısralarda tunç kafiye olarak adlandırılır.
5- Cinaslı Kafiye: Bir şiirde farklı mısralarda yazılışları aynı fakat anlamları farklı kelimeler ile sağlanan uyuma cinas denir. Geç ve geç, yüz ve yüz, boya ve boya kelimeleri eş seslidir, farklı anlamlarda kullanılabilir.
Kafiye ve çeşitleri hakkında detaylı bilgi için tıklayınız…
Diğer Ahenk Unsurları
Bir şiirde bunların yanı sıra aşağıdaki yöntemler ile de ahenk sağlanır:
1- Aliterasyon: Şiirde kelimeler arasındaki ünsüz harf uyumuna denir. Örnek: ara, para, yara kelimelerinde –r sesi ortaktır. Bu kelimelerin aynı ya da yakın mısralarda birlikte kullanılması aliterasyon olarak adlandırılır.
2- Asonans: kelimeler arasındaki ünlü harf uyumudur. Örnek: su, kuyu, arzu kelimelerinde –u sesi ortaktır. Bu kelimelerin aynı ya da yakın mısralarda birlikte kullanılması asonans olarak adlandırılır.
3- Tekrir: Bir şiirde aynı kelimenin birden çok kullanılması tekrirdir.
Diğer ahenk unsurları hakkında detaylı bilgi için tıklayınız…