Yenileşme Dönemi (Tanzimat, Islahat Fermanı)
XIX. Yüzyılda Osmanlının Siyasi, Sosyal, Ekonomik, Eğitim Durumu
Osmanlıda, yenileşme hareketinde, 1839 tarihinin mühim bir yeri vardır. Bu tarihte Osmanlının Batı ile olan münasebeti ve yenileşme hareketi sistemli ve planlı bir çizgiye girmiştir. 3 Kasım 1839’da Sultan Abdülmecit’in emri ile Koca Mustafa Reşit Paşa tarafından Gülhane Parkında Tanzimat Fermanı halka ilan edilir. (Bu sebeple Tanzimat Fermanı, Gülhane Hatt-ı Hümayunu olarak da bilinir.) Ancak Osmanlıda yenileşme hareketi çok daha eskilere dayanır. XVII. Asırda başlayan gerileme süreci, büyük yenilgilerle sonuçlanan savaşlar (Karlofça, Pasarofça) ile belgelenmiş ve Batının özellikle teknik ve askeri alandaki üstünlüğü görülmüştür. Bu yüzyıllarda Osmanlıda gerileyişi durdurmak için Batı ile temasa geçme gereği düşünülmeye başlar.( Tanzimata kadar Batının üstünlüğü kabul edilmemiştir.)
Not:Tanzimat Fermanının ilanında hem iç etkilerin hem dış etkilerin baskısı etkili olmuştur.
Batıyı yakından tanımak; teknik ve askeri konularda onlardan bilgi almak ihtiyacı ile Batı ile kurulan ilk temas Lale Devri’nde Fransa’ya gönderilen Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi ile kurulmuştur. Dokuz ay kadar Fransa ziyareti ile Batının üstünlüğünün nereden ileri geldiği gözlemlenmiş ve raporlanmıştır(Sefaret-name). Böylece yenileşme hareketi başlamış ve farkı yoğunluklarda Cumhuriyete kadar sürmüştür.
Not:Osmanlıda yenileşme hareketi ilk olarak askeri alanda görülür. Sebebi ise süregelen savaşlardır. Sistemli bir yenileşme hareketini ilk başlatan III. Selim olmuştur.
19. Asırda Yenileşme Hareketleri
1- Siyasi Alanda Yapılan Yenilikler ve Gelişmeler
- Tanzimat ve Islahat fermanları ile padişahın yetkileri kısıtlanmıştır. (Sultan Abdülmecit)
- Batıya elçiler gönderilmiştir. -Padişah ilk defa yurt dışına seyahate çıkmıştır.
- İlk Meclis 1878’de açılmıştır.
- Devlet yönetimi Batıya uyarlandı. Sadrazam ismi Başvekil olarak değiştirildi ve yetkileri kısıtlandı.
- Valilikler merkeze bağlandı.
- Ayanlar kaldırıldı.
- Muhtarlıklar kuruldu.
- Posta ve Karantina Teşkilatı kuruldu.
- Yurt dışı seyahatlerde pasaport usulü getirildi.
- İdari alanda, şimdi de yürürlükte olan ve Fransa’dan alınmış bulunan sistem uygulanarak, il merkezleri kuruldu ve yönetim ilçe (kaza), bucak (nahiye) ve köylere ayrıldı.
- Nizamiye Mahkemeleri kuruldu(1868).
- Ahmet Cevdet Paşa tarafından Mecelle hazırlandı. (İslam hukuku ile medeni hukuk sentezlenerek hazırlanmıştır.) (1926) kaldırılmıştır.
2- Sosyal Hayatta Meydana Gelen Değişmeler, Olaylar ve Toplumun Genel Yapısı
Tanzimat ve öncesinde getirilen yenilikler kapsamlı olarak Osmanlı halkını Batı medeniyetini benimsetmek içindir. 19. Asırda tüm yenilikler yönetim tarafından halka zoraki olarak benimsetilmeye çalışılmıştır. Aslında halk yeniliğe açıktır ve tüm yenilikleri çok kolay benimser; fakat yenlik karşıtı kokuşmuş ulema sınıfı ve yöneticilerin kışkırtmaları halkın her yeniliğe olumsuz bakmasına neden olur. Bu dönem eski ile yeninin iç içe olduğu dönemdir. Yenilikler getirilirken ve uygulanırken eski usullere dokunulmamıştır. Sosyal hayat ekonominin bozukluğu nedeni ile çok sığdır. Halk cahil kalmıştır. Bu dönemde Batılılaşma halka doğru anlatılamamıştır.
3- Ekonomik ve Askeri Alandaki Yenilikler
Askeri:Deniz ve Kara Mühendishaneleri, (Baron De Tott) Askeri Tıp Okulu açılmış, Düzenli ordu kurulmuştur. Yeniçeri Ocağı kapatılmıştır(II. Mahmut). Bütün etnik unsurlara askerlik yapma zorunluluğu getirilmiştir. Modern Bando kurulmuştur.
Ekonomik: Kağıt para çıkarılmıştır. Sayıştay kuruldu. Osmanlı Bankası açıldı. İlk defa emlak vergisi alınmaya başlanmıştır.
4- Eğitim Alanındaki Yenilikler
- Eski tarz okulların yanında Batılı tarzda modern okullar açılmıştır.
- 1863’de, İstanbul’da İngilizce ile eğitim öğretim yapan ilk yabancı okul Robert Kolej açıldığı.
- 1868’de Fransızca eğitim öğretim yapan Galatasaray lisesi açıldı.
- Darü’l Fünun ilk üniversite açıldı(1863).
- Bugünkü lise öğretimine karşılık gelen idadi’ler kuruldu.
- Çeşitli dil okulları ile tıp, eczacılık, güzel sanatlar, mühendis okulları açıldı.
- Darü’ş-şefaka(1873). İlk özel lise açıldı.
- İlk özel gazete açıldı.
- Batılı eserler Türkçeye çevrildi ve uyarlandı.
- Matbaa kuruldu.
Batıda Yenileşme
Batı tam bir karanlık dönem olan orta çağdan akıl ve bilimi üstün tutarak çıkmış ve kendisine her alanda güçlü ve sistemli bir medeniyet oluşturmuştur. İşte bu dönem Aydınlanma Çağı olarak bilinir. Aydınlanmayı hazırlayan düşünsel gelişmeler Rönesans ve Reform hareketleridir. Avrupa, özellikle matbaanın icadı ile eğitim alanında büyük gelişmeler gösterir. Eğitim sistemli bir şekilde halkın tüm kesimlerine yayılır. Bilime verilen değer artar.
Zihniyet Devriminin (Rönesans ve Reform Hareketleri) Temelinde Yatan Kavramlar ve Düşünce Akımları
Aydınlanma çağında şu kavramların ön plana çıktığı görülür:
- Akıl
- Bilimsellik
- Gözlem ve Deney
- Özgürlük
- Hak, Eşitlik ve Adalet
Aydınlanma çağında şu düşünce akımlarının ön plana çıktığı görülür:
- Rasyonalizm (Akılcılık)
- Ampirizm (Deneycilik)
- Pozitivizm ( Olguculuk)
- Realizm
- …