Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı
Tanzimat Döneminin Genel Özellikleri
Batı etkisinde Türk Edebiyatının bir akım olarak ortaya çıkması 19. Asrın, aynı zamanda devlet adamı olan, şair ve yazarları Şinasi, Ziya Paşa ve Namık Kemal’in edebi çalışmaları ile başlar. Bu ilk dönem şair ve yazarlarının halkı aydınlatmak; hak, eşitlik, hürriyet gibi kavramları halka benimsetmek ve toplumu cehaletten kurtarmak gibi maksatlarla yürüttükleri siyasi, kültürel ve edebi faaliyetler kısa zamanda Tanzimat Döneminin bir gelenek olarak ortaya çıkmasını sağlamıştır.
Tanzimat geleneği, Eski Türk Şiirinin (Divan Şiiri) klasik kurallarını yıkarak kendisine Batı edebiyatlarını, özellikle ilk dönemde Fransız edebiyatını, temel almıştır. Tanzimat yazar ve şairleri Avrupa’yı görmüş ve Batı edebiyatını yakından tanımıştır. Bu tanışıklık zaman içinde edebiyatımızın Batı tesiri altına girmesine vesile olmuştur.
Tanzimat Döneminde Türk edebiyatının yenileşmesi amacı ile ilk hareketi başlatan Şinasi olmuştur. Şinasi Efendi bu amaçla gazete çıkarmış, ilk defa makale kaleme almış; ilk defa sade bir dille halka hitap etmeyi denemiş, ilk tiyatro oyununu yazmış ve noktalama işaretlerini ilk defa kullanmıştır. Onun bu çalışmalarını Ziya Paşa ve Namık Kemal’in edebi alandaki çalışmaları takip etmiştir.
Bu dönemin önemli bir uğraşı da yabancı eserlerin Türkçeye çevirisini yapmaktır. Edebiyatımızda ilk çeviriler de yine Şinasi Efendi tarafından yapılmıştır.
Not: Bu dönemde yabancı eserlere karşı halkın tepki göstermesi ihtimali düşünülerek eserler dönemin kültür ve anlayışına göre çeviri yerine uyarlanmıştır.
Tanzimat Edebiyatının Oluşumunda Etkili Olan Olaylar:
1- Tanzimat Fermanı (Gülhane Hatt-ı Hümayunu)
Tanzimat Fermanı, dönemin padişahı Abdülmecit’in emri ile Mustafa Reşit Paşa tarafından 3 Kasım 1539’da Gülhane parkında halka ilan edilmiştir.
Tanzimat Fermanının Özellikleri:
- Ferman ile tarihte bir ilk olarak padişah kendi isteği ile yine kendi yetkilerini kısıtlamıştır.
- Fermanın ilanında devletteki kötü gidişatın, Batılı ülkelerin baskısının ve iç taleplerin etkisi olmuştur.
- Tanzimat Fermanını getirdiği yenilikler halkın bir talebi olmayıp daha çok yönetim kademesinin bir talebi olarak getirilmiştir(Hatta halk ilk zaman Tanzimat’ın getirdiği yeniliklere tepki göstermiştir.).
- Tanzimat Fermanının önemi Osmanlıda tüm etnik unsurların eşit sayılışı, insan hak ve hürriyetlerine değer veren maddelerinden ileri gelmektedir.
Not: Tanzimat Fermanı 1839’da ilan edilmesine rağmen Tanzimat Dönemi Edebiyatının başlangıcının 1860 yılı olarak kabul edilmesinin sebebi; Tanzimat’ın getirdiği yenilikleri aydın zümre ve halk kesimi tarafından ancak belli bir zaman içinde benimsenmiş olmasıdır.
Tanzimat Fermanının Maddeleri Nelerdir?
Örnek:
- Kanun önünde Müslüman olsun, olmasın, bütün halk, eşit olacak;
- Müslüman olsun, olmasın, her ferd, canından, malından, ırzından ve namusundan emin olacak;
- Vergiler düzenli bir şekilde ve yükümlülerin gelir düzeyine göre alınacak.
- Rüşvet alınmayacak ve bütün memuriyetler maaşlı olacak.
- Mahkeme kararı olmaksızın hiç kimse ceza görmeyecek; yargılanmadan hiç kimse idam edilmeyecek, mallarına el konulmayacak.
- Askerlik görevi belli bir sürede yapılacak.
- Yeni hükümlerin uygulanması adına, gerek padişah, gerek vükela ve vezirler tarafından yemin edilecek.
2- Encümen-i Daniş
Osmanlıda yenileşme hareketleri Tanzimat’tan çok daha öncelere dayanmaktadır; ama top yekun ve sistemli bir yenileşme hareketi ancak Tanzimat ile olmuştur. Milli Eğitim Bakanlığının kurulması, Darülmuallimin adın altında Orta Öğretmen Okulunun açılması, Darülfünun okulunun açılması(Üniversite), hep Tanzimat ile getirilen yeniliklerdir.
18 Temmuz 1851’de ise Darülfünun’da okutalacak kitapların hazırlanması için Encümen-i Daniş kurulu oluşturuldu.
Encümen-i Daniş, yenileşme hareketinde önemli bir yere sahiptir. Kurulda dönemin ünlü şair, yazar ve devlet adamları yer almıştır. Kurul bu dönem ve sonrasında ilim, fen alanında yaptığı çalışmalar ile hem aydın zümreye hem de halka yön vermiştir.
Encümen-i Daniş Üyeleri:
Kuruldaki en mühim isem Ahmed Cevdet Paşa’dır. Kurulda 40 asil üye bulunmaktadır. Kurul üyelerinin bazıları şunlardır: Ahmet Vefik Paşa, Şeyhülislam Arif Hikmet Bey, Suphi Paşa, Sami Paşa, İzzet Efendi, Hoca İshak Efendi …
Bunların yanı sıra Batı’dan İngilizce-Türkçe, tanınmış sözlüklerin sahibi J. W. Redhouse, Avusturyalı Tarihçi Hammer, ile bir dil bilimci olan Bianchi gibi mühim isimler vardır.
3- Tanzimat Dönemi Gazetecilik
19. asırda Osmanlıda ilk gazete Takvim-i Vakaayi adı altında devlet eliyle çıkarılmış bir resmi gazetedir. Bunu sonraları ilk yarı resmi gazete olan William Churchill (Çör- çil) isimli bir İngiliz’in çıkardığı Ceride-i Havadis takip etmiştir. İlk özel gazete ise Agah Efendi ile Şinasi’nin birlikte çıkardıkları Tercüman-ı Ahval’dir.
- Takvim-i Vakayi
- Ceride-i Havadis
- Tercüman-ı Ahval
Not: Bu gazetelerin dışında Şinasi’nin tek başına çıkardığı Tasvir-i Efkar (Sonradan yönetimini Namık Kemal’e devretmiştir.), Namık Kemal’in İbret ve Avrupa’da çıkardığı Hürriyet (Yönetimini Ziya Paşa’ya devretmiştir.), Ahmet Mithat’ın çıkardığı Tercüman-ı Hakikat gazeteleri de Tanzimat’ta önemli bir yere sahiptir.
Tanzimat Döneminde Gazetenin İşlevi
- Tanzimat Döneminde gazete halkı aydınlatmak için bir araç olarak görülmüştür.
- Gazeteler haber ve bilgi verme işlevi dışında edebi eserlerin yayınlandığı bir çeşit edebi dergi işlevi görmüştür.
- Dönemin aydınları siyasi görüşlerini, sanat anlayışlarını ve getirmek istedikleri yenilikleri gazete aracılığı ile halka duyurmuştur.
- Gazete sanat camiası arasında iletişimi sağlamıştır.
- Gazete ile halka okuma zevki aşılanmak istenmiştir.
Gazete ile Edebiyata Getirilen Yeni Türler
Gazetelerin okunup yaygınlaşması ile edebiyatımızda makale, deneme, röportaj, mülakat, fıkra türleri ilk defa denenmiştir.
4- Tanzimat Dönemi Çeviri Eserler
Tanzimat Dönemi edebiyatının oluşumunda etkili olan olaylardan biri de yabancı eserlerin çeviri ve uyarlanmasıdır. Batı edebiyatının tesiri yabancı eserlerin tercümesi ile hız kazanır. Bu çeviriler sadece edebi alanda olmamış siyasi, ekonomik, kültürel alanlarda da birçok eser çevrilmiştir. İlk çevrilen eser Yusuf Kamil Paşa tarafından Fenelon isimli yazarın Telemak isimli eseri olmuştur(Bu eser siyasi içeriklidir.). Şinasi’nin fabl çevirileri ile Ahmet Vefik Paşa’nın Moliere‘den tiyatro çevirileri Tanzimat geleneğinin oluşumunda etkili olmuştur.