Aşık Tarzı Halk Şiiri Nazım Biçimleri
Koşma Nedir?
Koşma Nazım Biçiminin Özellikleri
Koşma Çeşitleri
Halk şiirinin en yaygın nazım biçimi koşmadır. İslamiyet Öncesi gelenekte koşug biçiminin karşılığıdır. Aşık Tarzı Halk şiirinde 11’li hece ölçüsü ile yazılan şiirlere koşma denir. Koşmalar daha çok aşk ve doğa temalarında söylenmiştir. Koşmaların duygu yönü semailere göre daha yalındır. Hece ölçüsünün 4+4+3; 6+5 durakları ile yazılır. Bu şu şekildedir:
Vara vara vardım / ol kara taşa ( Kesme işaretinden önce 6 ve sonra 5 hece söylenir.)
Beni hasret kodun / kavim kardaşa
Sebep ne gözümden / akan şu yaşa
Bir ayrılık / bir yoksulluk/ bir ölüm (Heceler 4+4+3 duraklanmıştır.)
Karacoğlan
Şairler son dörtlükte mahlaslarını (takma ad) belirtir. Buna halk şiirinde “Tapşırma” denir. Tapşırma şairin ustalık döneminde kendisi için seçtiği özel bir isimdir. Bu şekilde şiirlerin asıl sahibinin kim olduğu belirtilir.
Halk şiirinde güzelleme, ağıt gibi birçok nazım türünde koşma biçimi kullanılır.
Not: Nazım biçimi bir şiirde ölçü ve kafiye düzenini belirtirken nazım türü şiirin işlediği konu ve tema ile belirlenir. Örneğin güzelleme aşk ve doğa temalarının işlendiği şiirlerin türüdür. Bu şiirler koşma biçiminde yazılabileceği gibi semai biçiminde de yazılabilir.
Koşmalar dörtlüklerle yazılır. Dörtlük sayısı üç ile beş arasında değişir. Kafiye şeması şu şekildedir:
Örnek:
Eğer benim ile gitmek dilersen (a )
Eğlen güzel yaz gelsin de gidelim (a )
Bizim iller kırcılıdır açılmaz (a )
Yollar çamur kurusun da gidelim (b )
Aşamazsın Karaman’ın ilini (c )
Köprüsü yok geçemezsin selini (c )
Gerdan yaylasını perçem belini (c )
Lale sümbül bürüsün de gidelim (b )
Sökülsün dağların karı sökülsün (d )
Öne insin çöl ovaya dökülsün (d )
Erzurum dağının karı çekilsin (d)
Mor koyunlar melesin de gidelim (b )
Karacoğlan derki buna ne fayda (e )
Hiç rağbet kalmamış yoksulda bayda (e )
Bu ayda olmazsa gelecek ayda (e )
On bir ayın birisinde gidelim (b )
Karacoğlan
Kafiye şeması: abab /cccb / dddb / eeeb
Biçim yönünden koşmalar farklı çeşitlere ayrılır. Bunlar şu şekildedir:
1- Şarkı Biçimli Koşmalar
Dörtlüklerin son dizelerinin şarkılarda olduğu gibi nakaratlanması ile söylenen koşmalardır.
Örnek:
Görüp cemâlini âşık olduğum
Hakk'ı bir bilirsen ağlatma beni
Uğruna serimi feda kıldığım
Hakk'ı bir bilirsen ağlatma beni. (Nakarat)
Bu güzellik baki kalmaz sevdiğim
Âşığı ağlatan güzel sevdiğim
Uğruna serimi feda kıldığım
Hakk'ı bir bilirsen ağlatma beni. (Nakarat)
… ( Gevheri)
2- Tecnis (Cinaslı Koşmalar)
Şiirin tamamında uyak türlerinden cinasın kullanıldığı şiirlerdir.
Örnek:
Yaktı beni aşk oduna o yanmaz
Ya ne dersin merhametsiz o yâra
Seher oldu feryadımdan uyanmaz
Umarım ki öte bülbül uyara
Ben âşıkım el göğüste yüz yerde
Gel efendim del sînemi yüz yerde
Yaralarım göz göz oldu yüz yerde
Demem yaram ne yaradır o yâra
… ( Gevheri)
3- Ayaklı Koşma (Yedekli Koşma)
İkinci ile dördüncü dizelere ve diğer dörtlüklerin son dizelerine birer mısra eklenmesi ele söylenen koşmalara denir. Divan şiirinde bunlara ziyade denilir. Ziyadeler beş hece olur.
Örnek:
Ey benim cânânım can içre canım
Şûh nev-civânım olma bî-vefa
Rahm eyle bana
Ben sana kurbanım gel kes gerdanım
Dök yerlere kanım tek ol aşina
Olma bî-vefa (ziyade)
Nar-ı aşkın serde düştüm yek derde
Şeklin perilerde yoktur kişverde
Ellerin hançerde zerrin kemerde
Her gördüğün yerde gel bakma kıya
Can sana feda (ziyade)
… (Gedayi)
4- Zincirleme Koşmalar
Şiirde her dörtlüğe bir önceki dörtlüğün uyaklı sözü ile başlanması ile oluşturulan koşmalardır. Böylelikle şiirde akıcılık sağlanır.
Örnek:
O ki yaratıldık türabı turdan
Perverdigar Hak Sübhan'i biliriz
Türabın aslını yarattı nurdan
Nurdan evvel biz mekanı biliriz
Mekanda varidi nice bin seher
Anı zinnet kıldı ne murgu meğer
Günde yetmiş kere eyledi teher
Bahşettiği rızkı nanıbiliriz
… (Zülali)