Divan Şiiri Nazım Biçimleri
Gazel Nedir?, Gazel Örneği, Gazel İnceleme
Gazel Arap edebiyatından Fars edebiyatına oradan da Eski Türk şiirimize girmiş bir nazım biçimidir. Gazel, Arapçada kadınlar ile aşk, sevgi, özlem, güzellik gibi konularda sohbet etmek manasına gelmektedir. Eski geleneğimizde kadın ve erkeklerin aynı mecliste bulunması mümkün değildir. ( Bazı sohbetlere kadınlar perde arkasından sadece dinleyici olarak katılabilmektedir.)Gazel şairin güzellik ve kadın hakkındaki duygu yüklü düşüncelerini paylaştığı bir nazım biçimidir.
Gazeller divan şiirinin özelliklerini yansıtan en başarılı şiirlerdir. Gazellerin sanatsal yönü diğer nazım biçimlerine göre çok daha ağırdır. Şairler divanlarında gazeller için özel bölümler ayırmışlardır.
Gazel hem Arap hem de İran edebiyatının en eski nazım biçimlerinden biridir. Çoğu araştırmacıya göre gazellerin kasidelerden doğduğu düşünülmektedir.
Gazellerde çoğunlukla sevgili ile girişilen – hayal ya da gerçek- aşk macerası anlatılır. Bu macera çok latiftir. Sevgili ulaşılması imkansız bir varlık olarak gösterilir. Aşık acı çekmekten bir çeşit zevk duyar. Şairin ya da herhangi bir insanın sanatında ya da insanlığında olgunlaşması çektiği aşk acısı ile ölçülür.
Gazel Divan edebiyatında çokça tercih edilen ve sevilen bir nazım biçimi olarak yıllarca şairlerce kullanılmıştır.
Gazelin özellikleri (Gazel nedir?)
1- Gazel bir Divan edebiyatı ( Klasik edebiyat, Eski edebiyat) nazım biçimidir.
2- Gazeller çoğunlukla 5 ila 9 beyitten oluşur. ( Gazellerin kısa olması tercih edilmiştir; fakat 15 beyite kadar gazeller bulunmaktadır.)
3- Gazellerin kafiye şeması: aa ( Musarra- ikili uyum), ba, ca, da, ea … şeklindedir.
Gazelin Kafiye Şeması:
……………………….a
……………………….a
……………………….b
……………………….a
……………………….c
……………………….a
…
1- Gazellerde aruz ölçüsü kullanılır.
2- Gazellerin dili –diğer Divan şiiri nazım biçimlerinde olduğu gibi- ağır süslü ve sanatlıdır.
3- Gazeller aşk temalı şiirlerdir. Gazelin ilk beytine matla; son beytine makta; en güzel beytine beytü’l gazel; matladan önceki beytine hüsn-i matla ( bu beyitin matladan daha güzel olmasına gayret edilir. ); maktadan önceki beytine hüsn-i makta denir.
Not:Gazellerde bazen birden fazla matla beyti bulunabilir. Böyle gazellere- beyitlere- zatü’l metali denir. Eğer matla beytinin bir ya da iki dizesi şiirin sonunda yenilenirse buna da redd-i matla denir.
4- Divan şiirinde mahlas kullanmak bir gelenektir. Şairler şiirlerinde kendi kişiliklerini soyutlamak için ( tedric ) mahlas kullanma yoluna gitmiştir. Bunun yanı sıra bazı divan şairleri şiirlerinde mahlas kullanılmamıştır. ( Şairler üslup özellikleri ile tanınacaklarını varsaymışlardır.) Bazı şairler birden çok anlama gelen mahlaslarını şiirde tevriyeli olarak kullanmışlardır.
5- Gazelin son beyti bazen başka bir din ya da devlet büyüğüne ayrılabilir. Bu durumda şair mahlasını son beyitten önce söyleyebilir.
6- Gazellerde lirik anlatım kullanılır. Şairler tüm şiirin kusursuz olasına uğraşır.
7- Gazellerde işlenen aşk teması beşeri olabileceği gibi tasavvufi de olabilir. Şairlerin çoğu temada net bir ayrıma gitmemiştir. Birçok şiir hem gerçek hem tasavvufi aşk yönünden düşünülebilir. (Şairlerin sürekli aşk temasından bahsetmesi o dönem toplumunda kabul görmeyebilirdi. Böylece tasavvuf ile gerçek aşk dengede tutulmuştur.)
8- Divan geleneğinde aşk temasının dışında yazılmış gazellerde bulunmaktadır. Bunlar; hikemi gazel olarak adlandırılır. Hikemi gazel türünde Divan şiirinde Nabi ün yapmıştır.
9- Gazellerde aynı söyleyiş özelliklerine sahip, tüm beyitleri birbiri ile ses, söyleyiş ve anlam yönünden bağlı olan gazellere yek- ahenk gazel denir. Bunlardan sadece ses ve ritim olarak bir bütün olanlarına ise yek- avaz denir.
Not:İlgili Özellik için Baki’nin “Saf Saf”; Gazi Giray’ın “yerine” redifli şiirlerini inceleyebilirsiniz.
Yek – avaz gazel örneği için Fuzuli’nin “içindir” redifli gazelini inceleyiniz.
Gazellerde çoğunlukla son kelimeler uyaklıdır. Bazı gazellerde ise iç kafiye bulunur. Böyle gazellere musammat denir.
Örnek için Şeyh Galip’in “imişsin” redifli gazelini inceleyiniz
Tutalım ki ey semen………………………..imişsin
(Şeyh Galip)
Gazel Örneği İnceleme
Şeyh Galip’in “… düştü.” redifli gazeli
(Şeyh Galip Divan Şiirinin son dönem şairlerindendir.)
| Gazel | Kafiye şeması | Beyitler |
Yine zevrâk-ı derûnum kırılup kenâre düştü. Dayanır mı şişedir bu, bu reh-i sengsâre düştü. | a a | matla |
O zaman ki bezm-i cânda bölüşüldü kâle-i kâm. Bize hisse-i muhabbet, dîl-i pâre pâre düştü. | b a | |
Gehi zîr-i serde desti geh ayağı koltuğunda, Düşe kalka haste-i gâm, der-i lütuf yâre düştü. | c a | Beytül Gazel |
Erişip bahâra bülbül, yenilendi sohbet-i gül. Yine nevbet-i tahammül, dîl-i bikarâre düştü. | d a | |
Mehl-i bürc-i ârızında gönül oldu hâle mâil; Bana kendi tâlihimden bu siyah Sitâre düştü. | e a | |
Süzülüp o çeşm-i âhû, dedi zevk-i vasla yâhû Bu değildi neyleyim bu yolum intizâre düştü. | f a | |
Reh-i mevlevî’de Gâlib, bu sıfatla kaldı hayrân; Kimi terk-ü nâm-ü şâna, kimi itibâre düştü. | g a | Makta Mahlas Beyti |
| Vezin: Mütefâ’ilün Fe’ûlün Mütefâ’ilün Fe’ûlün. |
Beyitlerin Açıklamları
1- Beyit Anlamı: İçimdeki gemi, yine parçalandı ve sahile vurdu. Bu gemi ki ince bir cam gibidir; sevgilinin taş kalbine düşerse kırılmaz mı?
2- Beyit Anlamı: İnsan ruhunun yaratıldığı mecliste herkes aşktan hissesini aldı; muhabbet kumaşı parça parça oldu; bize de bu parça parça kumaş düştü.
3- Beyit Anlamı: Aşk ile sarhoş olmuş aşık bazen içki şişesi başta, bazen koltuğunda düşe kalka sevgilinin lütuf kapısına vardı.
4- Beyit Anlamı: Yaralı bülbül dahi bahar gelince sevgilisi güle kavuştu; fakat kararsız aşık baharı sevgilinin kapısında onu beklemekle geçirdi.
5- Beyit Anlamı: Aşık sevgilinin yanağındaki burç yıldızı gibi siyah beni gördü ve aşık oldu. İşte sevgiliye, talihine bak ki, bir siyah yıldız düştü.
6- Beyit Anlamı: Ceylan gözlü sevgili gözlerini süzüp kavuşmaya elveda dedi. İstediğim bu değildi; neyleyim artık işim acı bir bekleyiş oldu.
7- Beyit Anlamı: Mevlevilik yolundaki Gâlip şu intizarlı haline hayran oldu. Oysa kimileri şan, şeref peşinde kimileri de itibar peşinde koştu.
Söz Sanatları:
Gazelin ilk beytinde insan yüreği cam bir gemiye benzetilmiştir; İstiare; Taş kalp imge aynı z amanda mecazdır.
Gazelin ikinci beytinde muhabbet kumaşı istiaredir.
Gazelin üçüncü beytinde baş ile ayak arasında tezat vardır. Sevgilinin yanı lütuf kapısı olarak nitelenmiştir, İstiare.
Gazelin dördüncü beytinde gül bülbül arasında tenasüp vardır.
Gazelin beşinci beytinde sevgilinin yanağındaki siyah ben yıldıza benzetilmiştir, Teşbih.
Not:Bir gazelin kafiye şemasına ve şiirde şairin mahlasına bakılarak matla ve makta beyitleri bulunabilir. Şairin mahlasının geçtiği beyit makta; aa kafiye şemasına sahip, birbiri ile uyaklı dizeleri olan, beyit matla beytidir.
Görüldüğü üzere şiirin dili ağırdır. Şiirin sade bir dizesi belki sayfalar boyunca açıklanabilecek mana derinliğine sahiptir. Şiirin konusu sevgilinin güzelliği ve ona duyulan aşktır. Şiirde aşk hem ilahi manada hem de beşeri manada düşünülebilir. Şair aşktan dolayı acı çeker; fakat bu acı, ıstıraptan şikayetçi değildir. Şiirdeki ortalardan herhangi bir beyti çıkarsak ya da beytin yerini değiştirsek şiirin bütünlüğü bozulmaz; zira her beyit ayrı bir güzelliğe sahiptir.