ESKİ TÜRK EDEBİYATI
KLASİK ŞİİR
Klasik Edebiyatta büyük yazar ve şairlere derin saygı duyulmuş, yeni yetişen şairler onların izinden gitmeyi, sanatı bıraktıkları yerden devralıp güzelleştirmeyi ve zenginleştirmeyi görev bilmiştir. 13. Yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkan bu gelenek önceleri Klasik Fars ve Arap edebiyatlarını taklit ederken zaman içinde kendi kimliğini ve üslubunu bularak apayrı bir Türk Şiir geleneği olarak gelişmiştir. Osmanlı Devletinin güç ve ihtişamına bağlı olarak özellikle 16. Yüzyılda büyük bir sanat başarısına kavuşmuş ve 19. Yüzyılın ikinci yarısında taplumsal hayattaki değişmelerin etkisi ile son bulmuştur. Klasik Türk Şiiri bu yüzyılda yerini Tanzimat Edebiyatı geleneğine bırakmıştır.
Klasik edebiyatımıza Divan Edebiyatı denilmesinin sebebi bu gelenekteki şair ve yazarların eserlerini divan denilen küçük kitaplarda toplamalarıdır. Ayrıca “Divan”, Osmanlıda saray toplantılarının yapıldığı mekanlara verilen genel bir isimdir. “Divan” tabirinin bir edebiyat geleneğini adlandırmak için kullanılması bu tabirin sarayı hatırlatması yüzündendir. Kelime Farsçada topluluk, cemiyet anlamlarında kullanılmaktadır.
Divan Türleri
Divan edebiyatının bütün biçim, içerik ve üslup özelliklerini kullanarak şiirler yazmış bir şairin bu şiirleri belli kurallara bağlı kalarak bir araya getirmesi ile ortaya çıkan divana Mürettep Divan denir. Divan içerisindeki şiirlerin sayısına göre bazı küçük eserler ise Divançe olarak adlandırılmıştır. Yine kuralsız bir araya getirilmiş veya belli eksikleri olan divanlar ise Gayrı Mürettep Divan veya sade Divan olarak adlandırılmıştır.
Tam bir Divanda şiirlerin şu sıra ile yer alması beklenir:
1- Tevhit ve Tahmidler
2- Münacaat
3- Naat
4- Kasideler
5- Tarihler
6- Gazeller, Murabbalar, Rubailer, Kıtalar, Terkib-i Bendlır…
Divan Şiirinin Özellikleri
- Divan şiiri 13 ve 19. Yüzyılın ortalarına kadar varlığını sürdürmüştür.
- Divan şiirini ilk şairi Hoca Dehhani’dir. Son şairi ise Şeyh Galip’tir.
- Divan şiiri bütün klasik şiir geleneklerinde olduğu gibi belli kurallar ile yazılır.
- Divan şiirinin dili ağırdır. Bir dilin ağır olması, o dil ve üslup ile söylenmiş şiirlerin mana derinliği taşıması, tevriye, istihdam, mecaz gibi sanatlı ifadelerin olması, seçme kelimelerin kullanılması ve ölçülü olması anlamında kullanılmıştır.
- Divan şiirinde aruz ölçüsü kullanılır.
- Divan şiirinde Arapça ve Farsça kelimeler kullanılmıştır.
- Divan şiiri sanatlıdır. Şiirlerde teşbih, istiare, sihr-i helal, tevriye gibi yaklaşık otuz üç farklı sanat kullanılmıştır.
- Sanat sanat içindir anlayışı güdülür. Şiirlerde toplumsal herhangi bir soruna yer verilmez; günlük sıradan olaylar şiir konusu olarak işlenmez.
- Divan şiirinde, aşk, ayrılır, sevgilinin güzelliği, doğa gibi genel konular işlenmiştir. Bunun yanı sıra tasavvuf düşüncesinin etkisi ile Allah aşkı, tevhit düşüncesi de konu edilmiştir. Yine Allah, peygamber övgüsü, dört halifenin övgüsü gibi dini konular da işlenmiştir.
- Divan şiirinde belli söyleyişler zaman içinde kalıplaşmıştır. Bunlara “Mazmun” denir. (Özellikle sevgilinin güzelliği hususunda söylenen selvi boy, nokta duduk, ok gibi kirpikler vb. tabirler kalıplaşmıştır.) (Sonraki dönemlerde bu durum eleştirilmiştir.)
- Divan şiirinde, özellikle gazel biçiminde, parça güzelliği önemlidir. Bir şiirin herhangi bir beytinin yerinin değişmesi veya bu beytin şiirden çıkarılması şiirin bütününe zarar vermez.
- Şiirde zengin kafiye ve cinas önemli ahenk unsurlarıdır. Şiirlerin hem yazılış hem de söyleyiş olarak aynı ses değerlerine sahip olması beklenir. Bu durum göz için kafiye olarak adlandırılmıştır. (Sonraki dönemlerde bu durum eleştirilmiştir.)
Divan Şiirinin Nazım Biçimleri:
I- Beyitler ile yazılan nazım biçimleri:
1- Gazel
2- Kaside
3- Mesnevi
4- Kıta
5- Müstezat
II- Bentlerle kurulan nazım biçimleri:
A- Tek dörtlükten oluşanlar:
1- Rubai
2- Tuyuğ
B- Birden çok dörtlüğü olanlar (Musammatlar)
a- Dörtlüler
1- Murabba
2- Şarkı
3- Terbi
b- Beşliler
1- Muhammes
2- Tardiye
3- Tahmis
4- Taştir
c- Altılılar
1- Müseddes
2- Tesdis
a- Müsebba
b- Müsemmen
c- Mütessa
d- Muaşşer
e- Terkib-i Bend
f- Terci-i Bend
Divan Şiirinin Nazım Türleri:
1- Tevhit
2- Münacaat
3- Naat
4- Mersiye
5- Medhiye
6- Hicviye
7- Fahriye
Bunun dışındaki nazım biçimleri:
1- Nazire
2- Tehzil
3- Tazmin
4- Bahr-ı Tavil