Paragraf Çeşitleri
Edebiyatta yazılı ya da sözlü bir edebi eseri oluşturan kelime, kelime gurubu, cümle ve paragraflardan oluşan anlamlı bütüne metin denir. Metni oluşturan unsurlar rast gele bir araya gelmezler. Metin yazarı belli kurallar dahilinde bazen estetik kaygı ile metni oluşturur.
Metin düzyazı ya da şiir biçiminde olabilir. Metinler taşıdıkları bu ve benzer özellikleri yönü ile ikiye ayrılır.
a- Edebi Metin
b- Öğretici Metin
Bir metinde paragrafları bir zincirin halkaları gibi düşünebiliriz. Paragraflar bu halkalar gibi bir araya gelerek metni oluşturur. Paragraflar arasında bir anlam bağı vardır. Bu sebeple metinden paragraflar çıkarılamaz. Çıkarılırsa anlamda daralma ve bozulmalar olacaktır. Paragraflar esas değerlerini oluşturdukları birliktelik sayesinde kazanırlar. Paragraflar ile metin arasındaki bu ilişkiye parça-bütün ilişkisi denir. paragraflar arasında hem şekil hem mana yönünden bir bağ vardır
Örnek:
“Şimdi izi kalmamış anlattıklarının. Kız kimdi, ne olmuştu, neden kızmıştı, küfürlerinin kaynağı neydi? Biri bile yok aklımda. Ağır ağır yürümüştük. Ta denize kadar onu dinleye dinleye... Bir boşalma anıydı. Yoksa kendine saklardı her şeyini. Sorsanız, kızardı da… “Sana ne?” derdi. Ben, anlatırsa dinlerdim; bir öyküsünü okursa, bir sıkıntısını belirtirse… En iyisi budur. Dost dediğin sıkmaz, üzmez, sorun çıkarmaz, çok da meraklı olmaz. Kişi, kendi dünyasında yaşamalıdır. Hele sanatçıysa, yazarsa, hele hele o sanatçı, o yazar, Sait Faik Abasıyanık ise…”
Bir gün kalktık Gülhane Parkı’na gittik. Mevsim güzdü. Yapraklar yerlere serilmiş, en hafif esintide ayaklarımıza düşüyor. Kimseler yoktu görünürde. Bir boy yürüdük. Bir aşk öyküsüydü anlattığı… Bu kaçıncı aşktı yaşadığı? Ben birini öykülerinden bilirdim. “Medarı Maişet Motoru"ndan... Hani Adapazarı istasyonunun buharlı camına durmadan adını yazıp sildiği kızı… sonra bir de kolejli vardı. Derken sevgilisiyle barışmış, vazgeçmiş kendisinden yaşlı ünlü yazarın aşkından… Bu kez de bir başkasıydı.”
Paragraf Türleri
Metinlerin türleri olduğu gibi paragrafların da türleri vardır. Metinlerde -metnin türüne göre- güldürücü, düşündürücü, hüzün veren, coşturan, mutluluk ve bilgi veren paragraflar yer alabilir.
1- Vaka Paragrafı: (Olay Paragrafı)
Bu tür paragraflarda anlatım neden sonuç ilişkisi üzerine kuruludur. Söylenmek istenenler olaylar dahilinde anlatılır. Ve bu olaylar üç bölümden oluşur. Serim, düğüm ve çözüm. Bu paragraflar genellikle roman ve hikaye türlerinde kullanılır.
Örnek:
“Nedense ölüp gitmiş insanları birtakım görüntüler içinde yaşatırız belleğimizde… Anılar boşlukta uçan balonlar değildir. Bir yeri, havası, bir konumu vardır. Sait Faik'i de ya bir sinema koltuğunda ya bir parkta ya Beyoğlu Caddesi vitrinleri önünde ya Beyazıt'taki havuzun başında ya Küllük'ün gölgeli bir masasında ya Meserret Kahvesi’nin bir peykesinde anımsıyorum. Ya da Burgaz'daki evde, bir küçük meyhanede…”
Eski fotoğraflara bakar gibi…”
2- Düşünce Paragrafı:
Bu tür paragraflar haber vermek, bilgi vermek, kanıları değiştirmek, aydınlatmak, yönlendirmek gibi amaçlarla oluşturulur. Daha çok öğretici metin türlerinde kullanılır. (Makale, deneme, eleştiri…)
Örnek:
“Türklerin en belirgin özelliği, “hür ve müstakil olarak yaşama”, dünyaya hâkim olma iradesidir. Türk tarih ve kültüründe bunu gösteren pek çok örnek vardır. Fakat Türk, münasebette bulunduğu veya idaresi altına aldığı kavimlere saygılı ve adil olmasını da bilmiştir. Anadolu Türk’ünün başarısını sadece kılıç kuvveti ile izaha kalkışmak çok yanlış bir görüştür.”
3- Tasvir Paragrafı:
Bu tür paragraflarda soyut ya da somut bir eşya, tabiat ve kavramın zihinde canlandırmak maksadıyla betimlemesi yapılır. Betimleme gerçekçi ve izlenimci olarak iki türlüdür. Betimleme sözcükler ile resim yapma sanatıdır.
Örnek:
“Duyguları çiçeklerle süslemek, hatıraları çiçeklerle beslemek, sevgileri çiçeklerle ifade etmek birer güzel söyleyiştir. Göğüslerde çiçekler, vazolarda çiçekler, düğünlerde çiçekler hatta sevgili kayıplarımızın mezarlarında çiçekler, daima çiçek kadar temiz duyguları ifade eder. Çiçeklere iç âlemlerimizin çiçekleşen duyguları diye bakabildiğimiz zaman, onlarda göreceğimiz güzellikler, eskisinden zengin olur.”
4- Tahlil Paragrafı:
Bu tür paragraflarda bir konu neden sonuç ilişkisi ile ele alınıp mantık süzgecinden geçirilerek sunulur. Metnin sonunda yazar çıkarımda bulunur. Bir çeşit betimlemedir; fakat betimlemeden farklı olarak yargı bildirilir.
Örnek:
“Moliere gerçek yaşama yöneltmiştir güldürüyü. (II) Insanoğlunun evrensel çarpıklıklarını, oyunlarının odak noktası yapmıştır. (III) Evrenselliği de buradan gelmektedir. (IV) Kişileri, toplumsal çevreyle bütünleştirmiş, toplumsal çevreyi çözümlemede birer tip olarak kullanmıştır. (V) Çünkü tipleştirmenin belirleyici özelliği, kişiyi biçimlendiren çevrenin niteliklerini kişide toplamaktır.”
5- Açıklama Paragrafı:
Bu tür paragraflarda konu ayrıntıları ile ortaya konur. Konunun genel hatları çizilir ve konu tanımlama, karşılaştırma gibi yollarla açıklanır. Daha çok bilimsel metinlerde kullanılır.
Örnek:
Algılamak nesnel olan sanatsal eylemin ilkidir. Algılanan varlık, yani “ben olmayan”, şarttır sanatın doğması için. Ama salt nesnellikle de açıklanamaz sanat. Öznellik nesnelliğe etki yapmazsa sanat değil, günlük yaşam ya da gerçek varlığın ta kendisi çıkar ortaya. Sanat nesnelin algılanıp öznelin algı üzerine etki yapmasıdır.
6- Tartışma Paragrafı:
Bu tür paragraflarda bir konu farklı bakış açıları ile değerlendirilerek sunulur. Yazar ortaya bir görüş atar; bu görüşe ters düşen başkaca fikirleri de belirterek tartışma yaratır. Paragrafta bir asıl bir de karşıt olmak üzere iki görüş bulunur.
Örnek:
“Bir eleştirmenin sanat eserini değerlendirebilmesi için, o sanat dalından anlaması, onun özelliklerini bilmesi ve kafasında bir ölçü oluşturması gerekir. Yani, bir müzik meraklısının kalkıp edebiyat eleştirisi yapmak istemesi yanlıştır. Bunun gibi, sanat üzerinde sadece genel bazı beğenileri olan birinin, bu beğenilere dayanarak, sanat eseri iyidir ya da kötüdür diye yargılaması doğru olmaz. Eleştirme olmaz bu. Zira elinde ölçü yoktur bir kere, ölçünün doğruluğu ise hiç yoktur.”
7- Mizahi Paragraf:
Bu tür paragraflarda yazar okuru güldürücü, düşündürücü olaylar anlatır. Çoğunlukla olay paragrafı ile birlikte kullanılır.