Dilin; bir bilginin, haberin ya da duygunun paylaşılması ve bu paylaşımlara ait ayrıntıların, bilinmeyen özelliklerin sıralanması amacı ile kullanılması sonucu ortaya çıkan anlatım türüne açıklayıcı anlatım denir. bu anlatım türünde bilginin açıklanması ve tüm yönleri ile ortaya konması önemlidir. Dil bilgisinde sıfatın tanımının yapılması sıfat konusunda açıklama yapıldığını göstermez; halbuki sıfatın türlerinin belirlenmesi, sıfatın kullanıldığı yerlerin dile getirilmesi, sıfat ile ilgili açıklama yapıldığına işaret eder. Yine bir bilginin, davranışın, olay ya da olgunun nedenleri ve sonuçları ile irdelenip aktarılması açıklayıcı anlatım türünün kullanılması ile mümkündür.
Açıklayıcı anlatım nerelerde kullanılır?
Açıklayıcı anlatım daha çok kompozisyon türü yazılarda kullanılır. Haber yazılarında, açıklama gerektiren bilgilendirici, yönlendirici yazılarda, ansiklopedi ve ders kitaplarında vb. metinlerde; edebiyatta öğretici metin türlerinin birçoğunda bu anlatım türü kullanılmaktadır.
Metin Türleri:
a- Makale
b- Deneme
c- Eleştiri
d- Röportaj
e- Gezi yazısı
Düzyazı Biçiminde Olanlar:
a- Roman
b- Hikaye
Roman ve hikayelerde olayların ve kahramanların ruhsal betimlemeleri açıklama yolu ile yapılmaktadır.
Açıklayıcı anlatımın özellikleri nelerdir?
a- Açıklayıcı anlatımda amaç verilen bilginin tüm detaylarının neden ve sonuç ilişkisi ile okura aktarılmasıdır.
b- Bu anlatımda dil nesneldir.
c- Anlatım planlı bir çalışma sonucu oluşturulur. Böylelikle tanımlama, betimleme, benzerliklerden yararlanma, sınıflandırma, örneklendirme gibi yollardan yararlanılır.
d- Anlatımda ifadeler kısa, kesin ve nettir. Açık uçlu, tutarsız ifadelere yer verilmez.
e- Anlatım okurun yaş, eğitim seviyesi, ilgi ve beklentisi gözetilerek şekillendirilir.
f- Bu anlatımda neden, nasıl sorularına cevap aranır.
Açıklayıcı anlatım ile ilgili terim ve kavramlar:
Tasnif: Bilginin benzerlik, konu, tema, üslup vb. gibi birçok ortak özelliği yönü ile gruplanması.
Çıkarım: Bilginin araştırılıp incelendikten sonra o bilgi ile ilgili ortaya konan sonuç .
İrdeleme: Bilginin doğruluğunun, neden ve sonuçlarının belirlenmesi.
Metin Örnekleri:
“Herkes güzel kompozisyon yazabilir mi? Elbet de bu mümkün. Güzel kompozisyon yazmanın belli kuralları vardır. İlk kural özgün bir konunun belirlenmesidir. Sonra sırası ile araştırma yapmak, bilgi toplamak, yazmayı planlamak, tasnif ve deneme… bu aşamalara riayet edildiği takdirde elbet de herkes güzel kompozisyon yazabilir.”